علی‌محمد افغانی
علی محمد افغانی یکی از نویسندگان مهم و جریان‌ساز ادبیات داستانی نوین فارسی است. او بیش از همه با رمان تحسین‌شده‌ی شوهر آهو خانم شناخته می‌شود، یکی از مهم‌ترین رمان‌های فارسی که مجبور شد با هزینه‌ی شخصی در دوهزار نسخه منتشر کند. رمانی که پس از انتشار با استقبال کم‌نظیر مخاطبان و منتقدان مواجه شد.
بیوگرافی علی‌محمد افغانی
علی‌محمد افغانی در یازدهم دی‌ماه سال ۱۳۰۳ متولد شد. پدر او حسینقلی اصالتا اصفهانی بود که به‌جبر دیار خود را ترک کرده بود. حسینقلی افغانی پس از مدتی حضور در عتبات به کرمانشاه رفت و در این شهر ماندگار شد. مادر علی‌محمد افغانی نیز صغری نام داشت که در کرمانشاه با پدر او حسینقلی آشنا شده بود. آن‌دو در کرمانشاه با هم ازدواج کردند و علی‌محمد نیز در کرمانشاه به دنیا آمد.
علی‌محمد افغانی خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه آموخت، پس از آن به مدرسه رفت و تا دورهی متوسطه‌اش را در کرمانشاه گذراند و پس از آن برای ادامه‌ی تحصیل به تهران رفت. او به دلیل عدم تمکن مالی مجبور شد به دانشکده‌ی افسری برود. پس از اینکه به عنوان دانشجویی ممتاز فارغ‌التحصیل شد، برای ادامه‌ی تحصیلات عالیه‌ی خود به آمریکا فرستاده شد. حضور در آمریکا فرصتی گرانبها بود تا با ادبیات انگلیسی آشنا شود. به گفته‌ی خودش در آمریکا بود که با رمان آشنا شد و ادبیات مدرن را شناخت.
افغانی مثل بسیاری از جوانان تحصیل‌کرده‌‌ی دورهی خود به حزب توده گرایش پیدا کرده بود. حزبی قدرتمند که در میان نیرو‌های ارتش نیز پایگاهی قوی ایجاد کرده و سازمان نظامی خود را پایه گذاشته بود. افغانی در سال ۱۳۳۳ به ایران بازگشت و با دختر عموی خود ازدواج کرد. چندی بیش از بازگشتش به کرمانشاه نگذشته بود که به دلیل عضویت در سازمان نظامی حزب توده‌ی ایران بازداشت شد. پس از انتقالش به تهران و برگزاری دادگاه نظامی، حکم اعدام گرفت اما به همراه عده‌ای دیگر از افسران هم‌حزبی خود با یک درجه تخفیف به حبس ابد محکوم شد. تخفیفی که به گفته‌ی اسدالله علم ناشی از فشار‌های بین‌المللی بر حکومت شاه بود. او در زندان قصر به فعالیت ادبی خود و آموزش زبان انگلیسی و فراگیری زبان فرانسوی مشغول شد. اما مهم‌ترین اتفاق زندان برای او و ادبیات ایران، نوشتن اولین رمانش شوهر آهو خانم بود، رمانی که به گفته‌ی او به دلیل ممانعت ماموران زندان و سخت‌گیری‌شان و بازرسی نوشته‌هایش، مخفیانه و در پوشش خواندن یک دیکشنری انگلیسی به نگارش درآمد.
شوهر آهو خانم که از سوی برخی اولین نمونه‌ی رمان فارسی خوانده شده است، در سال ۱۳۴۰ به انتشار رسید. علی محمد افغانی پس از نوشتن کتاب خود دست به کار انتشار آن شد و با سرمایه‌ی شخصی اقدام به چاپ کتاب کرد. این حرکت جسورانه، ثمربخش بود و منجر به اسقبال کم‌نظیر از رمانش شد. پس از این استقبال، ناشران مجاب به انتشار رمان شدند و هزاران نسخه از آن پیش و پس از انقلاب وارد بازار شد و اقبال خوانندگان را به‌طور مداوم به همراه داشت. شوهر آهو خانم داستانی اجتماعی است که شخصیت‌هایش همگی مردم عادی جامعه هستند، یکی از اولین رمان‌های رئالیستی که از توده‌ی مردم برآمد و به چالش‌های جامعهی سنتی ایران در گذار خود به یک جامعهی مدرن پرداخت. رمانی که به‌گفته‌ی نجف دریابندری یک تراژدی عمیق با پرداخت صحنه‌هایی تداعی‌کننده‌ی رمان‌های بالزاک و تولستوی بود. محمدعلی اسلامی ندوشن نیز در مقاله‌ای که در مجله‌ی یغما نوشت، این رمان را بر خلاف جو مسموم وقت، نشانه‌ای از توانایی فرهنگ ایران برای شگفتی‌آفرینی دانست. علی‌محمد افغانی در این رمان نگاهی ویژ‌ه به بانوان و مشکلات و محدودیت‌های آنها در جامعهی ایران داشته است. در سال ۱۳۴۷ فیلمی بر اساس رمان شوهر آهو خانم و با همین نام با نویسندگی و کارگردانی داوود ملاپور ساخته شد.
علی محمد افغانی رمان شادکامان دره قره‌سو را در سال ۱۳۴۵ منتشر کرد. رمانی عاشقانه که مانند اثر اول او بن‌مایه‌های اجتماعی دارد. بهرام شخصیت اصلی داستان به همراه پدرش به دستور خان منطقه‌ی خود در حال ساختن سدی بر رودخانه‌ی قره‌سو است. او در رفت‌وآمدهایی که به خانه‌ی خان دارد، با دخترش سروناز آشنا می‌شود و به او دل می‌بازد. این عاشقانه‌ی پرافت‌وخیز بنیان داستان بلند افغانی را ساخته است.
رمان بافته‌های رنج نیز در سال ۱۳۶۱ منتشر شد. شخصیت اصلی رضوان نام دارد که همراه همسرش یاسمن و فرزندش سهراب در تیران اصفهان زندگی می‌کند. یاسمن با هنر قالیبافی که از کودکی آموخته و به آن اشتغال دارد، یاری‌گر رضوان در مدیریت هزینه‌های زندگی است. بخش‌هایی از رمان به روایت رضوان از گذشته‌ی سختش می‌گذرد. نویسنده از رهگذر این داستان که در بین سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۰ می‌گذرد، با سبک واقع‌گرایانه‌ی خود تصویری روشن از این دورهی تاریخی سخت ارائه می‌دهد. زنان همچوم اکثر آثار افغانی جایگاه ویژه‌ای در رمان او دارند.
رمان دیگر علی محمد افغانی سیندخت نام دارد که آن نیز داستانی عاشقانه دارد که در دهه‌ی پنجاه شمسی در اهواز می‌گذرد. و مانند دیگر رمان‌های او دغدغه‌های اجتماعی نقش پررنگی در ساختن جهان داستانش ایفا کرده است. رد مسائل و مصائب زنان به عنوان دغدغه‌ی جدی نویسنده در رمان سیندخت هم دیده می‌شود.
شلغم میوه‌ی بهشته نام رمان دیگری از علی محمد افغانی است که در سال ۱۳۶۴ منتشر شد. داستان دو خانواده‌ی با علایق و سلایق مختلف که در دهه‌ی پنجاه شمسی در کنار هم در جنوب تهران زندگی می‌کنند. عابدین فرزند یکی از این دو خانواده، درگیر مرض عجیبی است، او علاقه‌ی عجیبی به شلغم خوردن پیدا کرده و هر روز فربه‌تر از روز پیشین می‌شود. این رمان کوتاه نیز بن‌مایه‌هایی مانند دیگر داستان‌های افغانی دارد. زنان همچنان مهم‌ترین دغدغه از مجموع دغدغه‌های سیاسی و اجتماعی او هستند. افغانی در هیچ یک از آثارش از برشمردن و عنوان کردن مشکلات و مسائل زنان غافل نشده است.
افغانی چند مجموعه داستان نیز منتشر کرده است. از جمله کتاب محکوم به اعدام که از پنج داستان با عنوان‌های محکوم به اعدام، زنده بگور، بالا بلنده، یک گردش تفریحی و فصل خوب سال تشکیل شده است. کتاب همسفرها نام مجموعه‌ای با سه داستان کوتاه از علی‌محمد افغانی است.
علی محمد افغانی رمان‌های دیگری نیز با نام‌های «بوته‌زار»، «دکتر بکتاش»، «دختردایی پروین»، «صوفی صحنه، دزد کنگاور»، «دنیای پدران و دنیای فرزندان»، «حاج الله باشی»، «خداحافظ دخترم» و «سنگی روی بافه» منتشر کرده است.
ویژگی‌های نوشته‌های علی محمد افغانی
شاید بتوان وصف‌های دقیق و با جزئیات از فضا و آدم‌ها را ازجمله دلایل اقبال به نوشته‌های افغانی دانست. برای او تمامی این جزئیات اهمیت داشت حتی اگر وصف شمایل دورترین شخصیت به آن ماجرا بود. در تیپ‌سازی شخصیت‌ها از محیط اطراف و افرادی که با آنها سروکار داشت و یا در جامعه می‌دید ایده می‌گرفت و این یکی از دلایلی بود که شخصیت‌هایی که او می‌پروراند بسیار باورپذیر و حتی یکی از خود ما به نظر برسند.
توصیف‌های او از اوضاع سیاسی و اجتماعی بستری که داستان در آن رخ می‌دهد کمک می‌کند تا ذهنیتی جامع از شرایط در ذهن خواننده نقش ببندد و در همین حین او انتقادش از اوضاع را نیز در متن داستان بیان می‌کند. افغانی در به‌کارگیری اصطلاحات و ضرب‌المثل‌های عامیانه مهارت داشت. او در کنار اینکه ادیبانه می‌نوشت به‌خوبی از این ویژگی کلام عامه استفاده کرده و نوشتار خود را دل‌نشین ارائه می‌داد. نقل است که توجه این نویسنده به زبان عامه و نثر فارسی سبب شده بود تا «بزرگ علوی» نویسنده شناخته‌شده درباره‌اش بگوید «افغانی پس از محمدعلی جمال‌زاده و صادق هدایت سهم به سزایی در غنی ساختن نثر فارسی دارد». برخی از منتقدان طولانی شدن جملات را از ویژگی‌های منفی آثار او دانسته‌اند. اتفاقی که باعث می‌شود سررشته اثر و اتفاق از دست خواننده بیرون شود و اتصال میان ماجراها به‌سختی برقرار بماند.
کتاب‌های تاثیرگذار بر افغانی
علی‌محمد افغانی از کتاب‌های صادق هدایت به‌عنوان آثاری که او را جذب کرده‌اند نام برده و نیز آثار چوبک و جمال‌زاده را نیز جذاب توصیف کرده است. او همچنین در نام بردن از کتاب‌های خارجی نیز به آثاری چون «خوشه‌های خشم» و «جاده‌های تنباکو» اشاره می‌کند و دلیل جذابیت آنها را شرح و بیان مشکلات طبقاتی جامعه می‌داند و ازقضا این همان امری است که در نوشته‌های خود او نیز به چشم می‌آید.
نظر دریابندری، سیروس پرهام و محمدعلی اسلامی ندوشن درباره افغانی
نقل است که «نجف دریابندری» که افغانی را هم قبل از زندان و هم بعدازآن می‌شناخته است در مطبوعات همان زمان و در باب کتاب «شوهر آهو خانم» چنین نوشته که «این داستان زندگی مردم عادی اجتماع ما تراژدی عمیقی پدیدآورنده و صحنه‌هایی را پرداخته که انسان را به یاد آثار «انوره دو بالزاک» و «لئون تولستوی» می‌اندازد».
بسیاری دیگر نیز در نقل‌های خودمانی و یا در جمع‌های ادبی به این کتاب پرداخته و یا در یادداشت‌های خود در توصیف آن چیزهایی نوشته‌اند. چنان‌که «سیروس پرهام» نیز در مجله راهنمای کتاب که یکی از ارزنده‌ترین مجلات زمان خود بود نوشته «بی‌هیچ گمان بزرگ‌ترین رمان زبان فارسی خلق‌شده و تواناترین داستان‌نویس ایرانی، درست همان زمان که انتظارش می‌رفت پا به میدان نهاده است» و یا «محمدعلی اسلامی ندوشن» در مجله یغما چنین نوشته که «انتشار شوهر آهو خانم نشان داد که به‌رغم سمومی که در هوا پراکنده است، هنوز ایران می‌تواند درست در لحظه‌ای که انتظار می‌رود شگفتی‌هایی از آستین بیرون آورد».
